Accede! - Mijn Psycho-Pastorale Keuken

De titel van deze web-pagina vergelijkt pastoraal werk met het bereiden van een goed maal. De vraag is dan: wat zijn goede ingrediënten om een gezonde en herstel-bevorderende maaltijd samen te stellen? Er is een zeer breed spectrum aan benaderingen en modellen die ik als bruikbaar zie in christelijke counseling en coaching. In dit artikel zal ik hiervan een selectie presenteren.
De laatste decennia zijn veel mensen met ideeën, inzichten of andere bevindingen gekomen die bruikbaar zijn voor christelijke counselers. Het is echter niet gemakkelijk, om te onderscheiden welke ideeën werkelijk aansluiten bij wat de Bijbel ons leert over het leven. En niet alle ideeën helpen de christelijke counseler in zijn of haar werk.
Via deze Accede!-pagina, wil ik die ideeën, modellen, benaderingen e.d. belichten die mijns inziens aan de bovenstaande criteria voldoen. Ideeën die mijn denken of voelen hebben uitgedaagd, ideeën die iets toegevoegd hebben aan mijn begrip van Gods heerlijke plan. Of ideeën die me meer inzicht hebben gegeven waarom sommige mensen heel hard hun best doen en het toch niet lijken te ‘maken’. Door de ideeën van zoveel verschillende mensen heeft God mijn ogen geopend voor andere gezichtspunten die heel erg verrijkend zijn geweest voor me. Uiteindelijk is een drie-diemensionele wereld zoveel mooier dan een een-dimensionele.

Enkele observaties en criteria hebben me – in m’n achterhoofd – geleid bij het maken van keuzes:

	God is Degene die onvergelijkbaar meer weet van ons, ons onvergelijkbaar meer liefheeft, en onvergelijkbaar meer macht heeft dan wie dan ook, en dus is Hij de ultieme bron van genezing en wijsheid;
	Na God, is de confident de beste expert waar het gaat over zijn of haar leven in alle aspecten ervan;
	De oorzaken van problemen van confidenten zijn vaak – ten minste deels – sociaal of relationeel van aard en/of het resultaat van een verworven levensstijl van de confident of van belangrijke anderen (in het heden of verleden) in het leven van de confident;
	Zulke problemen zitten meestal niet in het diepere wezen, het ‘hart’ of de ‘persoonlijkheid’ van de confident;
	Naast cognitieve en gedrags- aspecten, zijn ook emotionele, relationele, geestelijke, fysiek-lichamelijke en andere aspecten van het leven betrokken en ook deze moeten in de behandeling worden betrokken;
	‘Gezondheid’ kan ook niet worden beschreven in een deelverzameling van deze aspecten – relationele aspecten kunnen zelfs belangrijker zijn dan rationele of individualistische;
	In genezingsprocessen is het buitengewoon belangrijk dat de persoonlijkheid, waardigheid, gevoelens, gedachten en vaardigheden van de confident worden erkend en bekrachtigd in plaats van gekleineerd.

Zo verwelkom ik elke benadering die voldoet aan deze criteria en observaties. Net zo verwerp ik elke benadering die de counselor als een exclusieve ‘expert’ ziet en/of de confident als dom of onwetend, evenals elke benadering die op gespannen voet staat met de erkenning van God voor Wie Hij is. Anderzijds wil ik van elke concrete ervaring leren, en van elke observatie die verworven is in lijn met de bovenstaande criteria; zelfs als die een onderdeel zou zijn van een systeem dat ik als geheel zou afwijzen. Ik laat me graag leiden door het motto van de profeet Jesaja: “U hebt mij leren spreken als een leerling”, dat is: als gewillig om te leren, altijd in verwondering, altijd nieuwsgierig om dingen vanuit een ander, aanvullend perspectief te zien.

Een aantal benaderingen waarvan ik tot nu toe veel leerde

Hieronder geef ik een korte schets van de belangrijkste therapeutische ideeën, modellen en benaderingen waar ik tot nu toe veel van geleerd heb. Ik vind het belangrijk, om als hulpverlener van verschillende markten thuis te zijn. Hierbij zal ik bij elke benadering aangeven, wat ik er specifiek van leerde.
Binnen het beperkte kader van dit artikel kan ik onmogelijk volledig recht doen aan de benaderingen, noch ze adequaat beschrijven. Toch wil ik die benaderingen belichten die me erg geholpen hebben als pastoraal hulpverlener, en die voor mij bruikbaar zijn gebleken in de praktijk van mijn hulpverlening.
Diverse studies hebben daarbij aangetoond dat, naast therapeutische expertise de houding en persoonlijkheid van de hulpverlener ook veel invloed hebben op het succes van de therapie of counseling. Sommige mensen hebben me geïnspireerd in die houding. Ik denk daarbij o.a. aan Jim Wilder en de benadering van Immanuel pastoraat. Het is meer een houding bij het werken volgens andere methoden, dan een methode die totaal in de plaats zou komen van die andere methoden.

De Bijbel

Ten eerste is er de Bijbel zelf. Keer op keer ben ik blij verrast door hoe God Zich in Zijn Woord aan ons laat kennen, en door de enorme rijkdom aan wijsheid die God door Zijn Woord aan ons bekend maakt. De ene keer is het een Psalm waardoor Hij me iets laat zien van Wie Hij is of van hoe Hij ons bedoeld heeft, dan is het weer een profetisch gedeelte waardoor ik meer van Zijn zorg zie, of een geschiedenis die nieuw licht werpt op de manier waarop Hij met ons wil communiceren. Deze lijst is eindeloos. Zonder de Bijbel had ik geen Leven. Vandaar dat ik mensen aanraad om dagelijks de Bijbel te lezen en regelmatig hem dieper te bestuderen. Het softwarepakket TheWord en de Online Bible zijn voortreffelijk instrumenten daarbij, evenals vele websites die allerlei vertalingen en andere hulpmiddelen bieden.

Het Nederlands Bijbelgenootschap had jarenlang een website waarop de Bijbel in meerdere Nederlandse en ook een aantal buitenlandse vertalingen te raadplegen was (o.a. Staten Vertaling, NBG ’51, Groot Nieuws Bijbel ’96 en Nieuwe Bijbel Vertaling NBV 2004). Men kon in elke vertaling ook op woorden of zinsdelen zoeken (concordantie-functie). Helaas is deze in het najaar van 2014 buiten gebruik gesteld...
Op de site van de Bible Gateway (onderdeel van Gospel Communicatiuons) kun je zoeken in Het Boek.
Importantia levert verschillende versies van de Online Bijbel. Te verkrijgen via christelijke boekwinkels of rechtstreeks. De Online Bijbel is zeer nuttig om via de PC zelf dieper in de Bijbel thuis te raken, Bijbelstudie te doen, woorden met hun grondbetekenissen op te zoeken, etc. Kennismaken? Op hun site bieden ze een gratis Online Bijbel Start Pakket. Veel aanvullende hulpmiddelen hierbij zijn ook te vinden op de Amerikaanse Online Bijbel site. Daarnaast is er the Word, een dergelijk en volledig gratis programma, waarvoor zeer veel modules (w.o. Bijbelvertalingen en originele versies) beschikbaar zijn.
Voor andere nuttige materialen, waaronder Bijbel-leesplannen, verwijs ik graag naar de site van Search God’s Word, onderdeel van Heartlight™. Daarvandaan heb ik ook dit leesplan (

PDF document) overgenomen en vertaald, waarmee je in één jaar de hele Bijbel doorleest.

Degene die de Bijbel in de grondtaal wil bestuderen, is zeer goed uit met the Word, al kan men ook via de Online Bible wel uit de voeten, zeker wat betreft het Nieuwe Testament. Het Oude Testament in het Hebreeuws was in mijn Online Bible alleen in een enkele versie en zonder de klinkertekens opgenomen. Verschillende versies van het Hebreeuwse Oude Testament – sommige mét klinkertekens – zijn wél beschikbaar bij the Word. Het grote voordeel van the Word is dat het een open platform is; de hele wereld werkt dus mee aan uitbreiding ervan.
Via Internet is nog meer beschikbaar. Hebreeuwse en Griekse Bijbel-versies, aangevuld met hulp bij de grammaticale analyse en uitspraak zijn bijvoorbeeld te vinden op www.QBible.com (zie bijv. Genesis 1:1). Een zeer uitgebreide hulp bij diepgaande studie van de grondteksten biedt Biblos, met o.a. meerdere versies van de grondtekst (zie bijv. Genesis 1:1). De Tanach bevat de meest actueel bijgewerkte versie van de de Westminster Leningrad Codex [4.12] van het Oude Testament. Ook gebaseerd op een geactualiseerde brontext (die van de Aleppo Codex van het Oude Testament) is de Joodse Mechon-Mamre (daar ook materiaal om off-line te gebruiken). Deze Westminster Leningrad en Aleppo codices zijn overigens ook beschikbaar voor the Word.
De grondteksten, een aantal vertalingen en veel achtergronden zijn tevens te vinden op Aantekeningen bij de Bijbel van Jan Pieter van der Giessen.
De sites van de Hebreeuwse Volksschool en www.Hebrew4Christians.com bieden verdere hulp en stimulans bij het bestuderen van de Hebreeuwse grondtekst. Op die laatste site staat ook een nuttige aanwijzing over ondersteuning van de Hebreeuwse taal in Internet Explorer.

Verder beperk ik mij hier tot een verwijzing naar de vele artikelen, die ik elders op deze website, op de Hallelu-JaH website of op m’n internationale website (in het Engels) publiceer. Een groot aantal daarvan verwijst op hun beurt uitgebreid naar de Bijbel en naar wat ik daarin tegenkwam op het gebied van het pastoraat en de zorg voor onze medemens.

Heerlijk vind ik het hoe God ons in de Bijbel zoveel verhalen heeft gegeven – verhalen over kwetsbare en beperkte mensen zoals wij, waarin we onszelf kunnen herkennen; mensen, ook, met een wonderbaarlijke God! Een van die verhalen heeft me emotioneel ooit wel heel diep geraakt. Dat is het drieluik-verhaal over Maria en Martha, de zussen van Lazarus. Ik heb dit geparafraseerd in een verhaal zoals Maria dat aan een vriendin verteld zou kunnen hebben (

PDF document).

God communiceert naar ons toe door Zijn Woord, en ook door andere mensen. Mensen die zich in Zijn Woord verdiept hebben, of in Zijn schepping. Dus laten we daar nu eens een kijkje nemen.
Daarbij wil ik opmerken dat ik deze benaderingen nooit zo goed op hun waarde had kunnen schatten en nooit zo goed had kunnen hanteren, als ik niet de ondergrond in Bijbelse exegese had gehad die ik tijdens m’n studietijd via onder meer de IFES (International Fellowship of Evangelical Students) en via stichting Shalom in Eindhoven/Geldrop heb ontvangen. Uiteindelijk blijft de Bijbel mijn ultieme bron van inzicht en wijsheid, omdat de Bijbel mij spreekt over Degene Die mijn Leven (ja, met een hoofdletter!) is en in Wie wij onze bestemming vinden.

Enkele theologen die me hielpen te zien, wat God door de Bijbel zegt

Als eerste wil ik dan enkele theologen en predikers noemen die mijn ideeën over God en mijn verstaan van de Bijbel beïnvloed hebben. Het is slechts een kleine selectie uit een lange lijst.

voorblad van: Vechten voor vreugde van John Piper

Ten eerste is dat John Piper, een hedendaagse Amerikaanse theoloog en prediker die ons op heerlijke wijze kan richten op de grootheid van God, en ook op de vreugde die God voor ons in petto heeft. Zijn Christocentrische en God-gerichte onderwijs heeft een onuitwisbare en vérstrekkende invloed op mijn denken en leven. Regelmatig ga ik ernaar terug om weer gestimuleerd te worden, mijn volle vreugde in God te beleven en me niet te laten afleiden door bijzaken. Ik beveel zijn boeken, preken en andere materialen van harte bij u aan!
John Ernest Sanders bepaalde me er op unieke wijze bij hoe kwetsbaar God Zich gemaakt heeft in Zijn onbeschrijfelijk grote liefde.
Joseph Pieper komt uit een Duitse stal en diept thema’s als ‘hoop’ en ‘onderweg zijn’ geweldig uit.
De tegenstelling in het ‘er zijn’ en het ‘er nog niet zijn’ (maar ons er wel naar uitzien) van het Koninkrijk van God zag ik uniek beschreven door George Eldon Ladd. Dit vormt tevens een theologische basis voor het Maranatha-pastoraat (zie verderop).
Van wat oudere datum is Aiden Wilson Tozer. Evenals Piper verstaat hij de kunst om ons enthousiast te maken voor Wie God is. Als we daar iets van gaan begrijpen en beleven, wordt dat een enorme levensveranderende kracht in ons leven!
Donald G. Bloesch, tenslotte, zet Woord en Geest wel heel duidelijk naast elkaar en helpt ons het evenwicht te bewaren.

E. James Wilder et al.

Regelmatige ontmoetingen, sinds 2004, met de Amerikaanse christen psycholoog

en theoloog E. James (Jim) Wilder en zijn werk hebben veel indruk op me gemaakt. Jim heeft in zijn Life Model verrassende inzichten bijeengebracht die verbanden laten zien tussen verschillende recente ontdekkingen in de psychologie, neurologie en pastorale theologie op het gebied van hechting, ontwikkelingspsychologie, gezond leven, goed uit de verf komen en dergelijke. Ook het verband tussen vreugde en vrede die doorgegeven wordt, groei naar volwassenheid en gezond en vruchtbaar kunnen leven, heeft in zijn onderwijs een belangrijke plaats. Hiermee heeft hij me zeer bemoedigd.
Ik voelde me er ook door gestimuleerd in de inzichten die ik zelf de laatste 30 jaar mocht ontvangen (zie o.m. mijn artikelen Leven als kinderen van de Koning – wat ik leerde over pastorale hulpverlening uit Romeinen 14:17 en Levenslust en vreugde – op weg uit het dal van pijn en depressie).
Ik waardeer ook de eenvoud waarmee God het Jim gegeven heeft om over de meest complexe zaken te spreken, en dat hij leeft wat hij preekt. Wat dat laatste betreft een klein voorbeeld ter illustratie: hij heeft het er over dat we léven mogen doorgeven aan elkaar, in de manier waarop we elkaar aankijken en bejegenen, en na elke ontmoeting met hem merk ik altijd dat m’n levenslust inderdaad weer is toegenomen.

Eén van de punten die in Jim’s onderwijs centraal staan is dat we mogen leren leven vanuit het vernieuwde hart dat God ons wil geven – dat is leven vanuit de verbinding met God in Christus Jezus. Een typerende illustratie hierover vond ik op een pagina van de Life Model website over christelijke vorming (mijn vertaling; Bijbel-referenties toegevoegd):

Een centrale rol in het onderwijs rond het Life Model wordt tegenwoordig ingenomen door de Immanuel benadering, zoals in eerste instantie opgezet door Karl & Charlotte Lehman (mede op basis van het Life Model) en verder ontwikkeld en momenteel internationaal onderwezen door Jim Wilder en anderen. Dit is een benadering die ervan uitgaat dat niets ons zó kan helpen in alle uitdagingen die het leven ons stelt, als het ervaren van de actieve tegenwoordigheid van God (Immanuel = ‘God met ons’, een tweede Naam voor Jezus).
Deze benadering heb ik op basis van eigen ervaringen aangepast aan de Nederlandse situatie, en onder de naam Immanuel pastoraat brengen we deze nu ook in Nederland onder de aandacht, en bieden we een toerustingsprogramma om pastoraal werkers erin te onderwijzen en vooral te trainen. Dit Immanuel pastoraat is gebaseerd op het leren leven en groeien in het besef van Gods aanwezigheid, dat we wel de Immanuel levensstijl noemen.

Bij dit alles ben ik dankbaar jegens Gerard en Coby Feller van stichting Promise. Gerard zag de parallelen tussen Jim Wilder’s bevindingen en wat ik hier vanuit de Bijbel, de literatuur en mijn eigen ervaringen onderwees, en bracht me destijds in contact met Jim.

Karl en Charlotte Lehman

Karl en Charlotte Lehman zijn zeer toegewijd in het helpen van getraumatiseerde mensen op een Bijbels en wetenschappelijk verantwoorde manier. Gebaseerd op hun eigen Bijbels onderzoek, het Life Model van E. James Wilder et al. (zie hierboven) en de Theophostic Ministry benadering van Ed Smith, ontwikkelden zij de benadering die bekend werd als Immanuel interventions™. In diezelfde tijd had God mij geleid om mijn pastorale counseling/coaching ook te centreren rond de tegenwoordigheid van God - Immanuel. Hun bevindingen boden een welkome bevestiging en uitbreiding van mijn Immanuel pastoraat - de titel waaronder ik dit momenteel in Nederland doceer.
Ik acht Karl en Charlotte Lehman hoog wegens hun zeer gevoelige werk! Ze zijn een voorbeeld in wat het betekent om open te staan voor de leiding van de Heilige Geest en mensen werkelijk te verbinden met het hart van Jezus Christus Zelf, in plaats van hun eigen expertise of troost in te brengen. Tegelijkertijd bieden ze aan andere hulpverleners en pastores een enorme rijkdom aan inzichten via hun zeer helder geschreven en vernieuwende boek en een schat aan web-artikelen.

Leanne Payne en haar medewerk(st)ers

Ik heb heel goede ervaringen met de bediening van genezend gebed van Leanne Payne en haar medewerk(st)ers, zoals Rev. Conlee & Signa Bodishbaugh uit Mobile AL, USA. Haar Pastoral Care Ministry opleidingsweken hebben een zeer positieve invloed gehad in mijn leven en in dat van velen die ik ken. Door haar heeft God me een nieuwe visie gegeven op de centraliteit van het kruis van Jezus in pastorale zorg, en op de enorme invloed van vergeving

Conlee & Signa Bodishbaugh

(van jezelf en anderen) op genezingsprocessen. Ook heb ik door haar de noodzaak gezien van een vernieuwd symbolisme. We hebben symbolen nodig om de niet rationeel te vatten dingen communiceerbaar te maken voor onze ziel.

Door haar bediening heeft God me een nieuw elan gegeven voor zowel mijn eigen unieke wezen als dat van anderen. Zij en haar medewerkers Conlee en Signa Bodishbaugh hebben me ook geholpen de tegenwoordigheid of aanwezigheid van God nog meer te vieren (zij zegt: praktiseren) in mijn dagelijks leven. Intensieve communicatie met God in het leven van alledag – ja, ook over de ‘gewone’ dingen – is zo’n zegen!
Zij was ’t ook die me voor ’t eerst bekend maakte met het nuchtere en bewezen werk van John Bowlby (over hem volgt ook een stukje, zie verderop).

Haar medewerker John Fawcett schreef eens een kostbaar stukje naar aanleiding van Joseph Pieper’s boek Over de hoop dat me een duidelijker begrip gaf van de hoop die we allemaal nodig hebben wanneer we betrokken zijn in een herstel- of genezingsproces. Een belangrijke eigenschap van hoop is dat je onderweg bent naar vervulling. Dat betekent: je bent vertrokken (niet hopeloos, bij de pakken neerzittend), maar je bent nog niet helemaal bij je doel (vgl. Filippenzen 3: 13-14). Dat geeft gelijk de twee vijanden van hoop: een idee van er-al-zijn (bijv.: het adagio “ik ben gered” gebruiken om niet aan heiliging en verdere persoonlijke ontwikkeling te hoeven werken) en een idee van er-nooit-zullen-komen (alsof dat niet aan God is om te zorgen dat we er wél komen). We kunnen besluiten om deze vijanden af te wijzen. Dat is de deugd van nederigheid – weten dat God ‘in control’ is en dat we aan Zijn hand onderweg mogen zijn.
In het artikel van Andrew Comiskey: Verrezen met Christus, onze wonden nog zichtbaar wordt dit thema nader uitgewerkt.

Andrew Comiskey, een vroege leerling van Leanne Payne, heeft zijn eigen bediening onder mensen met problemen op het gebied van identiteit en relaties: Desert Stream, met als belangrijk herstel-programma het Living Waters programma. In Nederland wordt dit verzorgd door Living Waters Nederland, met als contactpersoon Arjen van Essen. Zij werken nauw samen met lokale gemeenten en bieden vier programma’s aan: het uitgebreide Living Waters (30 avonden), Bron van Hoop (8 avonden), In het Begin (10 avonden) en Falling Forward.

Téo J. van der Weele

Als voormalig zendeling heeft hij in de vroege jaren ’90 een benadering ontwikkeld die bekend staat als Zegenend Helpen. De basis daarvoor vormden zijn ervaringen in vluchtelingenkampen in Thailand, jaren eerder, waar hij voor de taak stond om vele duizenden getraumatiseerde mensen te helpen. Hij deed dat door leken toe te rusten in enkele simpele principes van hulpverling (het idee van de Chinese ‘blote voeten dokters’).
Zijn ervaring in dit cross-culturele werk hielp hem later om te zien hoe mensen die onder traumatische omstandigheden opgroeiden ook baat hadden bij een benadering die vragen stelde alsof ze uit een andere cultuur kwamen.
Eén van de belangrijkste punten van deze benadering is wat we ook al zagen bij Immanuel pastoraat: Als mensen de diepe vrede en veiligheid ervaren van de tegenwoordigheid van God – God de Vader, Jezus Christus of de Heilige Geest –, kunnen ze gemakkelijker openstaan voor genezing vanuit emotioneel trauma. Deze vrede, en zelfs Gods aanwezigheid, kan volgens van der Weele door een mede-christen worden ingeroepen binnen een voldoende veilige atmosfeer. Dit is het concept van het zogenoemde Maranatha-gebed, een centraal onderdeel in Zegenend Helpen.

Net als Immanuel pastoraat benadrukt het Maranatha-gebed de behoefte aan Gods aanwezigheid in de situatie nu, én daarnaast ook aan hoop op een betere toekomst. Het zorgt dat pastorale counseling of coaching gebaseerd is op wat God wil doen voor en in de confident, meer dan wat de hulpverlener kan doen.
Veel andere psychologische of psychiatrische behandelingsmethoden richten zich op het probleem. Immanuel pastoraat en Zegenend Helpen verbinden zich met wat God al gedaan heeft of aan het doen is in iemands leven, en pogen niet een eigen plan te volgen. De confident bemoedigen om de (pijnlijke) realiteit van het verleden, het heden of de toekomst onder ogen te zien gebeurt alleen als God dit wil laten gebeuren en als de confident er klaar voor is (1 Cor.10:13; Hebr.4:8). Dit betekent dat we niet automatisch gaan graven in iemands leven; niet alles hoeft opnieuw ervaren te worden om genezen te worden. Sommige gebeurtenissen kunnen te pijnlijk zijn geweest, of in Gods ogen “minder relevant” voor de toekomst. De vrede van Zijn aanwezigheid kan het bedekken en helen.

Deze benadering wordt momenteel onderwezen door de stichting Zegenend Helpen (voorheen De Kracht van Vrede), waarmee ik ook verbonden ben. Meer informatie over deze benadering vindt u in mijn artikel met de titel Zegenend helpen.
Wat deze benadering me eerst en vooral leerde, is dat het niet mijn expertise is die bijdraagt in de genezing, maar in de eerste plaats de aanwezigheid van Jezus. Door geestelijk te luisteren naar wat God al doet in het leven van de confident, kan ik werkelijk Zijn mee-werkende herdershond worden, zoals Luther zichzelf zo treffend noemde. Daarnaast ben ik vaak bemoedigd door de vele praktische voorbeelden die Téo van der Weele in zijn onderwijs gaf.

Ten overvloede zij opgemerkt dat Zegenend Helpen uiteraard nooit een simplistisch toegepaste vervanging kan zijn voor professionaliteit. (Dat zou inhouden dat we God verantwoordelijk stellen voor onze incompetentie.)

Er zijn een aantal christelijke schrijvers die over hulpverlening geschreven hebben, die voor mij boven de rest uitstaken. Enkele daarvan hebben een Rooms Katholieke achtergrond. Ik denk dat mijn waardering voor hun bijdrage ook te maken heeft met het feit dat het Rooms Katholicisme minder beïnvloed is door het ‘moderne’ nuttigheidsdenken dan mijn eigen wetenschappelijke, reformatorische achtergrond. En zo vormde het een mooi ‘tegenwicht’ daarnaast. De wereld van gevoelens (de psychologie spreekt ook wel van affecten) en relaties kan niet altijd worden gevangen in rationele termen. Deze mensen gaven me hier een nieuwe waardering voor, en voor concepten als schoonheid en liefde.

Twee van hen zijn Henri Nouwen en Brennan Manning.
Elk op hun eigen manier hebben ze me geholpen om te leven als een kind – een kind dat zich verheugt in de liefde van de hemelse Vader, ongeacht de omstandigheden, en zich niet laat verleiden om af te glijden naar Farizeïsme of bedriegerij. Alleen door regelmatig “te luisteren naar de hartslag van de Rabbi” kan ik zó leven (zie het boek van Manning of het hieronder genoemde Engelstalige artikel).
Henri Nouwen’s concept van de ‘gewonde genezer’ heeft me geholpen om mijn eigen gebrokenheid niet te zien als iets om alleen te betreuren, maar ook als iets wat me helpt om me echt op harts-niveau met anderen te verbinden. En zonder zo’n empatische verbondenheid is effectieve hulpverlening nauwelijks mogelijk. Ook al vind ik Henri Nouwen theologisch gezien dan niet altijd even duidelijk waar het gaat om het zonde-begrip of de betekenis van Jezus’ goddelijkheid, ik concentreer me dan op datgene wat ik wél van deze mensen kan leren.

Anna A.A. Terruwe

Hoewel ze internationaal niet de bekendheid heeft gekregen die ze verdiende, heeft de Rooms Katholieke psychologe Anna A.A. Terruwe (1911-2004) me op een grootse wijze geïnspireerd. Ik denk dan aan haar observatie van de conditie van onze onpersoonlijke ‘moderne’ maatschappij, die aanleiding gaf tot wat zij noemde: ‘frustratie neurose’, en ook aan haar concept van ‘weerhoudende liefde’ (liefde die zich niet aan een ander opdringt op een manier die de ander (nog) niet kan ontvangen of waarderen), et cetera. Maar bovenal denk ik aan haar zachtmoedige en gevoelige onderwijs over het elkaar bevestigen, bemoedigen en bekrachtigen, hoewel ik hierover ook leerde van Larry Crabb en Dan Allender.
De manier waarop Anna Terruwe psychologische inzichten combineerde met haar geloof in God was ook erg inspirerend voor me.
Er zijn weinigen die zó lang zo’n positieve invloed hebben uitgeoefend! (Anna Terruwe was 92 jaar oud toen zij eind april 2004 stierf.)

Dick van Keulen

De emeritus-predikant Dick van Keulen heeft me al vele jaren buitengewoon aangesproken door zijn enorme – en bijna kinderlijke – enthousiasme voor Vader God. Ik mag ontzettend graag naar deze man luisteren. De manier waarop hij erover kan spreken hoe God met hem bezig is – hem in zijn ouderdom nog genezend van grote en kleine kindertrauma’s e.d. –, was hoogst inspirerend voor me. Ik moet er dan aan denken hoe hij vaak bijna struikelde over zijn eigen woorden en hoe metaforen in elkaar overvloeiden om iets van het onnoemelijke mysterie van Gods Liefde en Genade over te dragen.
Gelukkig is er via de site van het kwartaalmagazine Groei ook veel van hem te lezen op het web. De meeste van deze artikelen acht ik zeer relevant voor het pastoraat.

Ten slotte zijn er in deze categorie een aantal schrijvers en theologen die ik gewoon kort even wil noemen.

De introductie van Lewis B. Smedes over het essentiële concept van genade als tegengif tegen schaamte was destijds erg verfrissend voor me. In genade vinden we aanvaarding – ook temidden van de dingen waarover we ons schamen. Zó wordt de schaamte als het ware van binnen uit ‘opgelost’ (zie ook Swindoll’s boek erover).

Hetzelfde geldt voor Larry Crabb’s concept van verbondenheid: het goede (dat wat van God of in lijn met God is) in elkaar bekrachtigen,

als een nieuwe manier van hulpverlening die meer effectief is dan vele traditionele psychotherapeutische benaderingen.

Over het thema dat ‘om iemand geven’ vaak betekent dat je je gevoelens moet uitspreken en elkaar in liefde moet confronteren, én over het moeilijke en zo vaak misbruikte thema van vergeving, heb ik veel geleerd van David Augsburger. Het is geweldig om te ervaren dat kwaadheid - vaak beschouwd als een ‘negatieve’ en ongewenste emotie - een creatieve kracht kan worden om dichter bij elkaar en bij jezelf te komen!

Wat ik hierboven zei over Smedes, geldt ook voor David A. Seamands en zijn boek: Genezende Genade. Heel nuttig vind ik zijn opmerking dat het valse zelf meer geobsedeerd raakt met een steeds onrealistischer doel naarmate het echte zelf meer er onder verborgen raakt. Dit wil zeggen dat een opgeven van al te krampachtig vastgehouden idealen soms kan helpen in het proces van ons ware zelf te ontdekken.

John Townsend heeft me geholpen te zien hoe we vaak worstelen met een verlangen naar verbondenheid en een naar afzondering. Hij liet ook duidelijk zien hoe we kunnen worstelen met het kwaad dat in ons leven gebeurt - vaak geheel buiten onze invloedssfeer. We moeten op de een of andere manier klaarkomen met de neiging om ‘alles goed te willen maken’.

Jerry Cook geeft wel heel duidelijk weer waar het in de christelijke gemeenschap om gaat: Liefde, aanvaarding en vergeving. Zó worden we een helende gemeenschap.

Josh McDowell bevestigt duidelijk het verband tussen de toename van destructief gedrag bij jongeren en de mate waarin zij in verbondenheid of in isolatie zijn opgevoed.

Hoewel het vele jaren geleden is dat ik het voor het laatst heb gelezen, zal ik niet snel het boek vergeten dat Ingrid Trobish schreef over de kracht van onze diepe verbondenheid met God, gebaseerd op Zijn liefde. Geschreven vanuit de vertroosting die zij zelf ontving in heel moeilijke omstandigheden, raakt het aan de diepste menselijke behoefte. Vaak was dit boek het eerste dat ik mensen aanraadde om te lezen.

Als laatste in deze categorie, wil ik ook de boeken van Mary Pytches niet ongenoemd laten. Haar tedere en tegelijkertijd stevige onderwijs heeft bij mij dikwijls een nieuw elan gewekt om meer van Gods heelheid voor mezelf en anderen te zoeken.

Dan is er nog het veelomvattende werk van psychoanalisten, psychologen, psychotherapeuten en andere wetenschappers en beroepskrachten – waaronder velen die nauwgezet de fenomenen en dynamica bestudeerd hebben die plaats hebben in het ontstaan van gezonde of ongezonde gedragingen, levenspatronen, gewoonten, affecten (emoties, gevoelens), gedachten-patronen, enzovoort.
Ik zal mezelf moeten beperken om enkelen van dezen er uit te lichten die een grote invloed hebben gehad op mijn wijze van hulpverlening.

Ik wil hier wel aan toevoegen dat ik ook veel geleerd heb door een korte

studie die ik maakte van de geschiedenis van de psychoanalyse. Er is zoveel te leren door te kijken naar de patronen in de ontwikkeling van het vakgebied en enkele van de grote namen daarin. Zie bijv. het boek van Joseph Schwartz of de dissertatie van Francine Albach. Dit laatste werk bevat een vrij brede behandeling van de literatuur betreffende ernstige traumatisering en de psychische en andere gevolgen daarvan.
Wat in beide boeken wel naar voren komt, is het verschijnsel dat de manier waarop psychische problemen zich uiten, mede cultureel bepaald is en psychodynamisch verklaard kan worden. De problemen die in de 19e eeuw naar voren kwamen als wat toen hysterie heette, met verschijnselen als dat vrouwen in zwijm vielen, e.d., uitten zich in een andere periode in andere verschijnselen. De verschijnselen lijken mede bepaald te zijn door wat geaccepteerd wordt in de maatschappij en door datgene waar therapeutisch aandacht voor is en hoop op herstel. Als therapeut of pastoraal counselor dient men zich dit terdege bewust te zijn! De uitingen van problemen blijken tot op zekere hoogte ‘kanaliseerbaar’. Dit relativeert het nut van een psychologie die zich meer op de verschijnselen dan op de achterliggende oorzaken richt. Wat dit betreft ben ik blij met de grotere aandacht voor deze achterliggende problematiek in de recente psychologische ontwikkelingen (vgl. de opname van de Post Traumatische Stress stoornis in de DSM-IV met bijv. de beschrijving van de Borderline Persoonlijkheidsstoornis in de DSM-III).

John Bowlby en zijn hechtingstheorie

Heel belangrijk in mijn beeldvorming over pastorale hulpverlening is geweest de hechtingstheorie van de Britse ontwikkelingspsycholoog John Bowlby (1909-1990) en zijn medewerkers en latere volgelingen. Bowlby was een van de eersten die de interacties bestudeerde tussen baby’s en hun belangrijkste verzorgers – in het bijzonder hun moeders. Hij zag hoe we zijn uitgerust met een hechtings- of verbondenheids-systeem dat ons doet zoeken naar veilige verbondenheid met anderen – verbondenheid die ons de veiligheid biedt die we nodig hebben om vrij in het leven te kunnen staan. Hij ontdekte ook hoe veel problemen te herleiden zijn tot ‘onvolkomenheden’ in onze eerste verbindingen met anderen – die met onze ouders en andere belangrijke verzorgers in de eerste levensjaren. Hoewel dit niet altijd zo is gezien door anderen was hij één

van de grondleggers van een relationele visie op identiteit en op het ‘zelf’ – een visie die sterk in lijn is met de Bijbelse mensvisie maar niet met de meest gangbare ‘modernistische’ visie uit de 20-ste eeuw (die grosso modo God, en met Hem alle relaties, overboord had gezet en individualisme predikte). Zijn waarnemingen betreffende de interne hechtingsmechanismen, de invloed van een ‘zekere basis’, enzovoort, beschouw ik als zeer waardevol om meer begrip te krijgen van hoe wij mensen in elkaar zitten.

Van deze ‘Bowlbiaanse’ school van psychoanalisten en praktische hulpverleners heb ik geleerd om veel waarde te hechten aan het grote belang van verbondenheid in ons leven. En ik leerde hoe we in feite allemaal verlangen naar die veilige hechtingsfiguur die er zal zijn wanneer we hem/haar nodig hebben. In onze kindertijd heeft God onze ouders bedoeld om deze rol te vervullen. Als we opgroeien, wil Hij Zelf graag deze ultieme Hechtingsfiguur zijn, hoewel anderen daar nog steeds ook een rol in kunnen blijven spelen. Het is klinisch vastgesteld dat mensen met een goede verbondenheid met God en anderen sneller herstellen van emotionele beschadigingen (trauma) dan degenen die zo’n veilige hechting niet hebben.
Ik verwijs hieronder naar twee van John Bowlby’s meest gemakkelijk te lezen boeken.

Hoewel John Bowlby en Mary Ainsworth het meest bekend zijn geworden wegens hun bijdrage aan het hechtings- of verbondenheids-concept, mag wel gezegd worden dat velen de weg voor hen bereid hebben. Zo introduceerde Alfred Adler al aan het eind van de 19de eeuw zijn ideeën waarin een ‘Gemeinschaftsgefühl’ (gevoel van gemeenschap) een centrale plaats innam. Wat de mens in de weg staat, volgens Adler, is zijn onechte geldingsdrang (tegeover de wil tot gemeenschap). Waar Freud en anderen zich vooral richtten op het verleden, richtte Adler zich ook op de toekomst, wat meer ruimte voor verantwoordelijkheid laat. Adler’s theorieën zijn nog steeds de basis voor ‘encouragement training seminars’ die in verschillende landen worden gegeven (n.b. encouragement = bemoediging). Via Künkel heeft hij ook invloed gehad op de pedagogiek.

Hechting, verbondenheid en de ontwikkeling van de hersenen

Recent hebben verscheidene mensen het onderzoek op het gebied van hechting en verbondenheid nog aanzienlijk uitgebreid. Er is zodoende veel meer inzicht ontstaan in de verstrekkende gevolgen van onvoldoende, niet-toereikende of niet-passende vroege hechting. Verschijnselen zoals die van post traumatische stress, karakteristieken van borderline gedrag, of ingrijpende vormen van dissociatie zijn herleid tot sociale tekortkomingen in de vroeger kindertijd (baby-tijd). Een vernieuwde belangstelling in de concepten van hechting en verbondenheid heeft meer mensen ertoe angezet om ook betrokken te raken. Ik denk aan het zeer goede onderzoekswerk dat in het laatste decennium is uitgevoerd door een aantal mensen.
Eén van die mensen is Bessel A. van der Kolk – zie bijvoorbeeld zijn Engelstalige artikelen hieronder (niet allemaal over hechting; enkele andere zeer waardevolle artikelen wilde ik u ook niet onthouden).

Een andere wetenschapper – wel bijgenaamd de Amerikaanse Bowlby, of de Einstein van de neurologie, wat beide veelzeggend is – is Allan N. Schore, die de interactie van vroege hechting met de vorming van de hersenen heeft bestudeerd. Zijn conclusie in het artikel "Dysregulation of the right brain..." is erg belangwekkend (mijn vertaling):

Naast Allan N. Schore heeft ook Daniel J. Siegel op zijn eigen unieke wijze de verbanden inzichtelijk gemaakt die er zijn tussen emotionele en cognitieve ontwikkeling en de ontwikkeling van de hersenen, en hoe sterk deze ontwikkelingen gevormd worden door onze sociale ervaringen; door de relaties die we hebben als we opgroeien en door ons hele verdere leven heen.

Kinderpsychiater Bruce Perry heeft ook baanbrekend werk gedaan op het snijvlak van neurowetenschap en psychologie en geeft daarvanuit helder inzicht in wat er precies gebeurt in de hersenen als een kind al vroeg in het leven wordt blootgesteld aan traumatische ervaringen. In het boek dat hij met Maia Szalavitz schreef vertelt hij met compassie over zwaar getraumatiseerde kinderen die hij op allerlei onconventionele manieren hielp om op te groeien tot volwassenen die sterk in het leven staan. Een aangrijpend voorbeeld is dat van Justin, de zesjarige jongen die opgroeide als hond, en die zijn taal- en ontwikkelingsachterstand verbazingwekkend snel inhaalde toen zijn hersenen op de juiste manier gestimuleerd werden.

Ook Peter Fonagy heeft verscheidene artikelen geschreven die de oorspronkelijke hechtingsconcepten zinvol uitgebreid hebben.

Judith Lewis Herman, een breed gerespecteerd deskundige op het gebied van traumatisering en herstel, geeft in haar meest bekende boek heel duidelijk de sterke relatie tussen traumatisatie en verlies van verbondenheid (isolatie) aan, alsmede die tussen herstel en verbondenheid.

Gelukkig begint de hechtingstheorie-benadering ook in Nederland veld te winnen. In maart 2002 hield Marianne Riksen-Walraven haar inaugurele rede bij de Universiteit van Nijmegen over de grote invloed van onze eerste relaties - die met onze ouders of eerste verzorgers - op de rest van ons leven. Deze rede bevat een groot aantal verwijzingen naar de bevindingen van andere wetenschappers in de traditie van John Bowlby, vanuit de relevante recente literatuur (o.a. de hieronder genoemde artikelen van Allan N. Schore).

Hechting en hechtingsproblemen spelen een grote rol in relaties – ook in romantische relaties tussen volwassenen. Dit is de basis-observatie onder de Emotionally Focused Therapy (EFT) - een therapievorm erop is gericht echtparen te helpen om constructiever met hun conflicten om te gaan. Deze is ontwikkeld in de 80-er jaren door Les Greenberg en Sue Johnson.

Onno van der Hart, Ellert R.S. Nijenhuis en Kathy Steele

Aanzienlijke waardering heb ik voor Onno van der Hart, Ellert R.S. Nijenhuis en Kathy Steele, wegens hun fundamentele bijdrage aan ons begrip van traumatisering en dissociatie. Duidelijk laten ze zien hoe veel psychopathologie te herleiden is tot eerdere traumatisering. En ze geven een duidelijke routekaart naar herstel, met name ook voor mensen die worstelen met dissociatieve stoornissen.
In dat alles hebben ze bijgedragen aan mijn inzichten over de centrale rol die verbondenheid in (het herstel tot) een gezond leven speelt.
Het feit dat afhankelijkheid van een confident ten opzichte van de counselor (tijdelijk) een positief gegeven kan zijn komt in één van hun artikelen heel duidelijk naar voren. Ze geven daarmee een goede herkadering aan een vaak vermeden aspect van hulpverlening.

Babette Rothschild

Babette Rothschild, meest bekend door haar boek, The Body Remembers: The Psychophysiology of Trauma and Trauma Treatment, heeft me veel geleerd over de relaties tussen lichamelijke gewaarwordingen en trauma en trauma hulpverlening. Ook haar uitleg over mede-traumatisatie van hulpverleners door het luisteren naar hun getraumatiseerde confidenten, en over overdracht en tegen-overdracht, vind ik bijzonder duidelijk. Ik houd er ook van hoe zij ons therapeuten erbij bepaalt om ons gewone ‘gezonde verstand’ niet uit te schakelen.

Edwin H. Friedman, Ivan Boszormenyi Nagy en anderen

De systeembenadering van de gezinstherapie en zowel Edwin H. Friedman’s intergenerationele visie als Ivan Boszormenyi Nagy’s contextuele visie op counseling hebben verder geborduurd op het concept dat we intrinsiek verbonden wezens zijn. Zonder bijvoorbeeld Nagy’s concepten van ‘onzichtbare loyaliteiten’, ‘meervoudige partijdigheid’ of het ‘zich destructief gerechtigd voelen’ te herkennen, zou veel pastorale hulp veel moeizamer zijn.

Ook de Pesso-therapie, zoals ontwikkeld door Albert Pesso en Diane Boyden-Pesso, gaat uit van een relationeel bepaald mensbeeld. Daar hebben Albert Pesso en Diane Boyden-Pesso hun ervaring met lichaamswerk (ze hadden een achtergrond in dans en choreografie) aan toegevoegd. Het resultaat is een leerzame therapievorm waar ik zeker een aantal elementen van heb overgenomen.

Eric Berne en Thomas Harris

Transactionele analyse – zoals geïntroduceerd door Eric Berne en ook Thomas Harris – heeft me een basis en een woordenschat gegeven om creatief en met respect te kunnen denken en praten over de interne werkmodellen van mezelf en m’n confidenten in termen van interne ouders, kinderen en volwassenen en hun effectieve of niet effectieve interacties. (Met name zie ik in de praktijk veel problematiek voortkomen uit een angstige en/of te strenge innerlijke ouder, die een spontaan geestelijk opgroeien enorm in de weg kan staan.)
Dit diende als een basis voor verder denkwerk en persoonlijke verwerking van zaken rond ‘het innerlijke kind’, ‘de spelletjes die mensen spelen’, ‘de drama driehoek’, etc.

Arno Gruen

De Zwitserse psycholoog Arno Gruen is uniek in de manier waarop hij de tegenstelling blootlegt tussen écht zijn en een prestatiegerichte rol spelen. Dat laatste is altijd een vlucht, weg uit de realiteit en bij het echte zelf [en bij God, zeg ik erbij] vandaan. Hoe kunnen we ooit uit de verf komen in ins leven, zoals Gods ons bedoeld heeft, wanneer we een gemaakte rol spelen om door anderen geaccepteerd te worden? Ten aanzien van de christelijke gemeenschap in kerk of groep betekent dit ook dat we niet uit zijn op gelijkvormigheid aan elkaar maar op ontplooiing van ieders uniciteit. Denk aan wat Paulus in zijn brief aan de christenen te Efeze zegt over de veelkleurigheid van God die via de wereldwijde Gemeente bekend wordt tot in de hemelse gewesten.
Indirect biedt zijn werk dus ook een basis en pleidooi voor erkenning van onderlinge afhankelijkheid en gezonde gemeenschapszin.

Thomas Gordon

Ik denk dat ik niet de luistervaardigheden zou hebben die ik heb als ik niet al in de 80-er jaren een seminar ‘actief luisteren’ had bijgewoond. Ik ben Thomas Gordon dankbaar, die met dit idee kwam, er boeken over schreef en deze ‘beweging’ van effectiviteitstrainingen voor ouders en anderen begon. Ik heb gezien hoe gezinnen ten goede veranderden nadat de ouders naar hun kinderen begonnen te luisteren en hen begonnen te bevestigen op een wijze zoals Gordon dat adviseert.
Ik realiseer me evenwel dat de oorsprong van veel van de concepten van goed luisteren verder teruggaan. Mensen zoals Carl Rogers, en anderen, hebben veel fundamenteel werk verzet op dit gebied!

Brené Brown

Via haar TED lezing over kwetsbaarheid heeft Brené Brown vele harten en in feite de hele hulpverleningswereld veroverd. Alleen door zelf kwetsbaar te durven zijn, kunnen we dicht genoeg bij de ander komen om hem of haar echt verder te kunnen helpen.

Stuart Brown

Een hoogleraar van middelbare leeftijd die zijn werkkamer in een boomhut heeft is geen alledaags gezicht. Stuart Brown leeft wat hij onderwijst: dat spelen en speelsheid een essentiële vaardigheid is. Het bekijken van zijn video en het lezen van zijn boek veranderde mijn kijk op het leven en op de mogelijkheden van verandering, voorgoed.

Jeffrey E. Young

Bowlby (zie hierboven) zag dat vroege ervaringen aanleiding geven tot een bepaalde kijk op het leven. Hij noemde dat ‘werkmodellen’; later zijn ook wel de termen ‘levensscripts’ en ‘schema’s’ gebruikt. Eén van de taken van de hulpverlener is om te helpen, deze

"Jeffrey Young – die is te intellectueel voor mij! Ik denk dat hij het hele emotionele stuk mist. En hij slaat ook het hele gebied van de gehechtheid over."

Sue Johnson
Schrijfster van Houd me vast, in een interview

cognitieve en affectieve ‘schema’s’ te veranderen. Ook de Transactionele Analyse (zie Berne hierboven) heeft het concept van ‘scripts’ verder uitgediept en praktisch bruikbaar gemaakt. Hierbij wil ik wel de aantekening maken dat de aandacht daarbij vooral gericht is geweest op het cognitieve deel van de ‘scripts’ of ‘schema’s’.
Ook Jeffrey E. Young heeft zich gericht op dit cognitieve deel van ‘schema’s’ in zijn schemagerichte cognitieve therapie, die tegenwoordig vrij breed wordt toegepast.
Het is ook voor niet-professionele pastoraal hulpverleners nuttig, aandacht te besteden aan deze ‘schema’s’, zij het dat ik dus wel aanbeveel daarin vooral ook oog te hebben voor de emotionele en relationele aspecten (en niet reductionistisch de confident in een bestaand schema te persen, maar ze meer te zien als voorbeelden). Ter kennismaking is het artikel van Judith Blokland-Vos uitermate geschikt.

De ‘narratieve’ therapeuten Michael White en David Epston

Ten slotte, maar zeker niet in de laatste plaats, zijn er de postmodernen, zoals de ‘narratieve’ therapeuten Michael White en David Epston. Omdat ik de indruk heb dat velen hiermee nog weinig bekend zijn, wil ik er hier iets meer over zeggen. Samen met enkele feministische wetenschappers hebben deze postmodernen terecht (zoals ik het zie) gewezen op een probleem in het traditionele, seculiere, ‘moderne’ denken over psychologie, counseling en coaching.

De nuttige bijdrage van deze postmoderne ‘narrative’ therapeuten is dat ze ons als het ware terugleiden naar de realiteit. De realiteit die zoveel complexer en veelzijdiger is dan we ooit zullen kunnen beheersen. De verhalen van de levens van mensen zijn evenzo veelzijdiger en bieden - indien zorgvuldig verkend - in zichzelf veel antwoorden voor de problemen van deze mensen. Er valt hier nog veel over te zeggen. Ik verwijs hieronder vooral naar een aantal web-artikelen. Daarin vindt u ook de verwijzingen naar de relevante literatuur.

Daarnaast hebben deze wetenschappers ook – als representanten van het sociaal constructionisme – de relationele kant van ons wezen weer meer centraal gesteld (meer hierover is o.a. te vinden bij het werk van John Shotter).

Wat ik van al deze mensen en hun visie leerde waren nieuwe manieren om confidenten met respect te behandelen. Om naar hun veelzijdige verhalen (het Engels gebruikt hier de metafoor van garen of touw dat uit vele kleine draadjes is samengesteld) te luisteren met nieuwe belangstelling. Om hun rijkdom aan ervaring te helpen doorzoeken naar aanwijzingen die kunnen helpen bij de oplossing van hun problemen (bijv. ‘alternatieve verhalen’ die totaal afwijken van het ‘hoofdverhaal’ - bijv. een ervaring van macht in een leven dat in grote lijnen werd gekenmerkt door onmacht). Om toepasbare allegorieën te zoeken of de kracht van verhalen creatief te gebruiken.

Nu ik het heb over het creatief gebruiken van de kracht van verhalen: heel nuttig vind ik de Verhaal in Zes Stukjes -Methode (Six Piece Story Making Method) van de Israëlische traumadeskundige Mooli Lahad. Dit is een goede methode om een eerste indruk te krijgen van de zwaktes en - vooral - sterktes in een confident.

Het idee om het leven als een verhaal te zien, dat beïnvloed wordt door andere verhalen, geeft me meer begrip voor de grote invloed die de vele verhalen die we lezen of bekijken (op televisie, bijv.) op ons hebben.
Ik kreeg ook een hernieuwde waardering voor de verhalende stijl van de Bijbel – het beste Verhalenboek aller tijden. Meer selectief te worden in de verhalen die we tot ons nemen op een bewust niveau, kan helpen ons op koers te houden.
Uiteindelijk is er Eén: onze Schepper, Die zegt dat Hijzelf de uiteindelijke Auteur (of ontwerper) is van ons geloof – en dus ook van ons levensverhaal (vgl. Hebreeën 12: 2 - sommige vertalingen vertalen het Griekse archegos met ‘auteur’ i.p.v. ‘leidsman’; de basisgedachte is: ‘iemand die aan het begin staat van iets’ of ‘die de leiding neemt in iets’ - en Jeremia 29: 11). Wie kunnen we beter raadplegen, om ons levensverhaal ten goede te veranderen, dan Hem?

Ik heb een mooie parallel gezien tussen White & Epston’s ‘Therapeutisch schrijven’ of ‘Re-authoring therapy’ (therapie waarbij je als hulpverlener een confident helpt zijn of haar levensverhaal a.h.w. te herschrijven) enerzijds en de bevestigende, pastorale wijze van schrijven van de apostel Paulus anderzijds. Beiden bevestigen in woorden wat de kracht van de ander is of is geweest, vaak temidden van moeilijke omstandigheden.
Dit sluit ook weer naadloos aan bij de positieve grondhouding die ik persoonlijk van Téo van der Weele en zijn collega-hulpverleenster Maaike Schalk heb mogen leren. Ik bedoel dan de houding die bijvoorbeeld tot uiting komt in wat overlevenden van seksueel misbruik vaak horen in gesprek met Téo: "Gefeliciteerd, je hebt een geweldige hoeveelheid narigheid meegemaakt en nog ben je niet gek geworden." (geciteerd van de website van de uitgever van één van Téo’s boeken). Met veel vreugde heb ik de vrucht van zo’n positieve houding en van een dergelijk herkaderen van nare ervaringen ook gezien in mijn eigen hulpverleningspraktijk.

Een kritische kanttekening

2010-03-03

Het feit dat ik de Bijbel als maatgevend beschouw, houdt ook in dat ik op zich vrij kritisch sta tegenover elke benadering die daarmee strijdig is. Een aantal westerse psychologische en psychotherapeutische modellen – zoals de psychoanalyse van Freud – zijn meer gebaseerd op de Griekse mythologie met zijn ongezonde mensvisie (later florerend in wat wel ‘de verlichting’ wordt genoemd) dan op de gezondheidsbevorderende Bijbelse mensvisie. Als goede wetenschapper onderken ik deze onderliggende (geloofs)basis en kies ik bewust voor de degelijke, Bijbelse (joods-christelijke) basis.

Een andere kanttekening betreft het volgende. In de geestelijke gezondheidszorg wordt veel en intensief gebruik gemaakt van de DSM - Diagnostic and statistical manual of mental disorders (specifiek de IV^e Editie van 1994). Ik sta hier ietwat kritisch tegenover, omdat de DSM categorieën zo weinig zeggen over de persoon, zijn of haar verleden, het ontstaan van de problemen waar hij/zij mee worstelt, of de manier waarop deze het beste behandeld kunnen worden. De ‘zekerheid’ of ‘duidelijkheid’ die een diagnose volgens DSM-criteria biedt, is in hoge mate slechts schijn-zekerheid.

Bovenstaande lijst is verre van compleet. Toch hoop ik dat ik u een paar nieuwe ideeën heb aangereikt om op andere manieren naar mensen of situaties te kijken. Ik zal deze lijst regelmatig bijwerken, o.a. meer links toevoegen naar andere materialen op het web. Dus, komt u nog ’ns terug, als u wilt, om deze veranderingen en toevoegingen te bekijken. Ook verwelkom ik uw attendering op iets moois wat hier wellicht nog ontbreekt.

Naschrift: menselijke behoeften

Als ik naar bovenstaande lijst kijk, zie ik dat deze benaderingen me in feite allemaal geholpen hebben om een ruimer beeld te krijgen van veel behoeften van de confidenten die iets van hun levenssituatie aan me toevertrouwd hebben, en dat deze benaderingen me geholpen hebben om deze mensen bij te staan in het proces om God en/of soms anderen die behoeften te laten vervullen.

	Er is de behoefte aan veiligheid en aan verbondenheid met God (Die de ultieme Bron van veilige verbondenheid is). Een antwoord op deze behoefte vond ik in de Bijbel zelf, in het concept van Gods tegenwoordigheid en shalom leren ervaren, dat ik onder andere tegenkwam in het onderwijs van Leanne Payne, Téo van der Weele en Jim Wilder. Leanne Payne’s heeft het bijvoorbeeld veel over het praktiseren van de tegenwoordigheid van God. In Immanuel pastoraat en de Immanuel levensstijl is het de kern van alles. Paul Tournier heeft het er in L’homme et Son Lieu over hoe wij mensen allemaal ergens een plek op deze aarde zoeken – zowel in geografische als in figuurlijke zin. Zowel Augustinus als Laplace hadden het erover dat ons hart onrustig blijft zoeken tot het rust vindt in God. In de ontwikkelingspsychologie (zie literatuur onder Bowlby c.s. hierboven) is het bekend dat we ons pas ontspannen kunnen ontwikkelen als we een basisveiligheid ervaren in de verbondenheid met iemand die er altijd voor ons is. (Meer hierover in mijn artikelen: Ons hoogste levensdoel: Innige verbondenheid met God, Verbondenheid als rode draad door het hele leven heen, Een veilige thuisbasis als universele behoefte, Gezinsleven en persoonlijkheidsontwikkeling, Over zonde, leugens, pijn en gebondenheid, Verandering in ons leven, Tof ! en Relatie als instrument van genezing - die laatste door S. van de Berkt.) Het ervaren van veiligheid heeft ook te maken met het ervaren dat God (of de ander die God representeert – zoals de ouders tegenover het jonge kind) ‘in control’ is. Dit is de reden waarom zingen en humor of andere lichtvoetigheid soms zo’n heilzaam effect kan hebben: iemand die zingt of grapjes maakt zit blijkbaar niet erg in de piepzak. Humor van een gezagsdrager geeft aan dat hij of zij boven de situatie staat en vertrouwen heeft in de goede afloop. Hierin heb ik ook veel geleerd van de Joodse humor die vaak mensen in moeilijke situaties ‘er bovenop’ hielp of in elk geval hielp om ‘er niet onderdoor te gaan’. Dit soort lichtvoetigheid inspireert me ook in veel van de boeken van Henri Nouwen, bijvoorbeeld als hij met veel liefde en respect spreekt over zijn samenwerking met verstandelijk gehandicapten en hoe dat hem van z’n professorale zwaarwichtigheid afhielp. (Meer in: Leven als kinderen van de Koning en Levenslust en vreugde – op weg uit het dal van pijn en depressie.)
	Er is de diepe behoefte aan genade, aan herstel, aan hoop, aan een nieuw uitzicht en een nieuw leven, zoals alleen Jezus en Zijn kruisiging en opstanding verschaffen. Op het kruis droeg Hij de straf voor onze rebelse afscheiding van God. Toen Hij dat deed creëerde Hij een weg voor ons om weer intensief met God verbonden te worden, en met elkaar en onszelf. Daarnaast kan Hij Zich indentificeren met ons lijden omdat Hij het meest vreselijke lijden aller tijden Zelf ondergaan heeft. Het feit dat Hij zelfs de dood overwonnen heeft, niet alleen toen en op die plek, maar ook in het hier en nu, en het feit dat Hij terug zal komen in heerlijkheid en alles zal herstellen en tot Zijn doel zal laten komen, is de meest hoopgevende boodschap die ik kan bevatten. Hierin heb ik veel geleerd van Leanne Payne en door de ‘Pastoral Care Ministry’ opleidingsweken waarin zij een grote rol speelt. Door haar werk en dat van haar collega’s kreeg ik een nieuw symbolisme dat me hielp om traumatische dingen uit mijn eigen verleden te verwerken én om met meer empathie mee te kunnen leven in de traumatische herinneringen van m’n confidenten en vrienden. (Zie ook: Kernpunten uit Josef Pieper’s boek over de Hoop, door John W. Fawcett; (On)Verbondenheid en misbruik of verwaarlozing, In verwachting... en Het kruis van Christus.)
	Er is de behoefte om ‘gehoord’ te worden, om ‘ruimte te krijgen’, die aan de orde komt in het werk van mensen als Anna Terruwe en Lewis Smedes, maar ook in de benadering van de narratieve therapeuten en in Thomas Gordon’s seminars & boeken over actief luisteren. Veel anderen hebben op soortgelijke wijzen gepleit voor de zaak van overlevenden van zwaar misbruik of verwaarlozing en hoe het essentieel is dat deze mensen de gelegenheid wordt geboden om te vertellen over wat er gebeurde - hoe gruwelijk ook. Dit bouwt verder op de vorige punten: Het concept van Zegenend Helpen heeft me een manier gegeven om mensen te helpen om deze afschuwelijke herinneringen boven te laten en toch tegelijkertijd ook vrede te ervaren (wat Téo noemt: ‘de stereo ervaring’). Het Kruis is een krachtig symbool van Jezus die in onze ‘put’ komt en alle pijn op Zich neemt, en ook een geweldig symbool van Gods kwaadheid over de zonde van de daders. Dit schept ruimte voor de misbruikte of verwaarloosde om te spreken over dat wat God zo vreselijk vond dat Hij Zijn Zoon ervoor aan een kruis liet sterven. (Meer hierover in: Het kruis van Christus en Empathisch luisteren naar veelzijdige verhalen.)
	Belangrijk is ook onze behoefte om te leren leven met het bestaan van goed en kwaad in deze wereld. Gebrokenheid is een realiteit in deze wereld, en hetzelfde geldt voor duisternis, pijn, onvervulde dromen & wensen, enz. Vaak worden deze dingen niet van ons weggenomen - zelfs niet als we ons leven aan God toewijden. Iemand die met God leeft kan zelfs meer gebrokenheid zien omdat het zo duidelijk contrasteert met de vrede en het licht van God. In de tussentijd kan de ontmoeting met elke vorm van gebrokenheid heel heftig zijn voor degene die eerder levensbedreigende aspecten van gebrokenheid heeft ervaren, zoals het geval is met hen die geleden hebben onder misbruik, vroege verwaarlozing e.d. (psychologen spreken soms van Post Traumatische Stress in dit geval – zie de genoemde artikelen van Bessel van der Kolk en anderen hierover). We moeten klaarkomen met de innerlijke spanning die we te midden van de gebrokenheid ervaren. En we mogen gaan ervaren dat we niet langer hulpeloos overgeleverd zijn aan de golven die ons in het verleden wegspoelden. Téo van der Weele’s concept van de ‘stereo beleving’ heeft me hierin veel geholpen. In de ‘stereo ervaring’ beleeft een deel van ons de gebrokenheid opnieuw, terwijl de andere kant van ons luistert naar de vrede van Jezus. Ik heb dat ook wel vergeleken met het staan in de zee aan de kust, met je voeten stevig verankerd in de grond. Er is het wateroppervlak dat onrustig op en neer gaat maar de vaste grond blijft je zekere basis. Zolang ik niet te ver de zee in ga, kan ik altijd m’n voeten op de vaste bodem zetten, zodat ik niet door de golven wordt overspoeld en/of weggespoeld. John Townsend (in Tussen vlucht en verlangen) heeft ook een goed hoofdstuk over het klaarkomen met het goede en kwade in onszelf en anderen. (Zie ook: Is vergeven een must? door Guus Molenaar, Vergelding en vergeving, Het kruis van Christus, en Leven als kinderen van de Koning.)
	De behoefte aan waardigheid is groot waar er sprake was van verwaarlozing, misbruik, behandeld worden als ‘oud vuil’ of als vanzelfsprekend beschouwd worden, met de eraan gekoppelde gevoelens van schaamte, machteloosheid en krachteloosheid. De realiteit van een God Die ons opneemt in Zijn gezin, Die ons Zijn liefde en zorg waardig acht, is al een grote bron van waardigheid - of dat nu direct tot ons komt of tot ons gebracht wordt door een meelevende vriend of hulpverlener. Ik leerde dit vooral door de Evangeliën te lezen en vooral te letten op de manier waarop Jezus omging en sprak met de mensen om Hem heen. De Psalmen zijn ook een geweldig fijne bron voor me geweest in deze. Maar ook het onderwijs van Leanne Payne, en dat van Jim Wilder en John Townsend spreken impliciet van grote waardigheid. Henri Nouwen’s concept van de gewonde genezer sprak op een bijzondere wijze tot me over waardigheid – zowel mijn eigen waardigheid ondanks eerdere wonden en fouten, als over hoe ik waardigheid kan doorgeven aan confidenten en anderen met wie ik contact heb. Er is waardigheid in de ervaring van een gewonde genezer – een ‘ervaringsdeskundige’ die gemakkelijker vertrouwd wordt door andere overlevenden omdat ‘hij er ook geweest is’ en zich kan identificeren met hun pijn. Op die manier veranderen ervaringen van verwond-zijn van een bron van schaamte en verlatenheid in een bron van waardigheid en verbondenheid. (Zie ook de artikelen: Waardigheid, Enkele gedachten over het begrip ‘schaamte’, en Leven als kinderen van de Koning.) Anderen zien als ‘experts’ op het gebied van hun eigen leven – een concept dat vooral door een aantal post-modernen naar voren is gebracht – geeft hen ook een stuk waardigheid terug.
	Op de behoefte aan identiteit, aan ‘een besef van zijn’, wordt zeer grondig ingegaan in de benadering en de seminars van Leanne Payne. De Bijbelse notie van de sociale natuur van identiteit en onze diep gewortelde behoefte aan geestelijke en menselijke verbondenheid is de laatste decennia gelukkig door velen herkend: de literatuur van iemand als John Bowlby en de postmoderne sociaal constructionisten zijn vermeldenswaard. De identiteitsvorming kan eenvoudigweg niet plaatsvinden zonder toepasselijke, veilige, meevoelende en oplettende verbondenheid. Al te lang hebben anti-Christelijke, modernistische tendenzen van individualisme geregeerd en hun vergif verspreid. Het is tijd voor een nieuwe Christelijke psychotherapeutische omgeving, waar deze behoefte aan verbondenheid erkend wordt en waar er plaats is voor warmte in plaats van ‘professionele afstand(elijkheid)’. Ik herlees graag wat Anna Terruwe hier al decennia geleden over schreef. En in dit opzicht houd ik ook van Jesaja’s credo: "U hebt mij leren spreken zoals leerlingen doen" [d.w.z: vragen stellend, en niet een ‘Ik ben de grote expert’ standpunt innemend]. David Seamands en Lewis Smedes hebben ook onze natuurlijke neiging blootgelegd om te ‘presteren’ om liefde te verdienen en de bevestiging te ontvangen waar we naar hunkerden en die we nodig hadden voor de vorming van onze identiteit. Het tegen-gif van Gods genade, die ons vrede geeft om ‘er gewoon te zijn’, is een ander aspect van wat we hierin nodig hebben. Leanne Payne en Dick van Keulen hebben me ook meer vertrouwd gemaakt met de tegenwoordigheid van God bij ons / om ons heen en in ons. Het is geweldig dat we een God hebben Die er is – en Die Zijn Leven als het ware in ons wil laten groeien. Als we weten dat die levenskracht zelfs de dood kan overwinnen, geeft dat ook heel veel hoop. (Zie ook: De Aäronitische zegen (1): Gods lichtend aangezicht en (2): Gods verheven aangezicht en de verwijzingen bij de eerstgenoemde behoefte.)
	Om deze dingen te leren en te ontvangen, is er grote behoefte aan integere ‘modellen’ – mensen die Gods liefde laten zien in een eenheid in hun leven. Het gebroken leven wordt gekenmerkt door verdeeldheid. De buitenkant lijkt vaak wel mooi, wat er gezegd wordt klinkt soms ook mooi, maar zo vaak voelen gebroken mensen aan dat er geen diepgang, geen eenheid in het geheel. Er is zoveel onbetrouwbaarheid en hypocrisie – ook bij christelijke leiders. Dan is er een enorme behoefte aan die eenheid wél te zien – zoals die ook bij God te zien is, want Hij is Één, zoals het joodse credo terecht zegt. (Zie ook: Functionele en disfunctionele systemen en Het modernisme en de vrienden van Job.)
	Er is de behoefte aan bekrachtigd te worden, aan een nieuwe beleving van kracht en ‘in staat zijn tot’. In een gezond gezin worden kinderen begeleid en gestimuleerd in het aanleren van goede vaardigheden – zowel sociale vaardigheden als motorische, emotionele en intellectuele. We hebben dit allemaal nodig. Deze behoefte is nauw verbonden aan de behoefte om gehoord te worden, zoals hierboven beschreven, en aan invloed in onze omgeving. Het feit dat God naar ons luistert – zoals geïllustreerd of beleefd in het actief luisteren van een hulpverlener naar ons, een hulpverlener die ons en wat we zeggen serieus neemt – is al een sterk bevestigende ervaring. Een andere vorm van bekrachtiging vond ik in de manier waarop David Augsburger emoties van kwaadheid koppelt aan liefde, rechtvaardigheid en waardigheid. Maar al te vaak zijn deze emoties juist een bron van schaamte en je in stilte terugtrekken. Deze ‘herkadering’ geeft dan veel waardigheid en ook kracht om er iets mee te doen. (Zie ook: Communiceren vanuit verbondenheid.) Deze behoefte uit zich ook in een behoefte aan een omgeving waar we een inbreng kunnen hebben. Dat heeft twee componenten: enerzijds die van de omgeving, die openstaat voor die inbreng, en anderzijds die van de persoon zelf, die vaardigheden mag ontwikkelen die in die omgeving als prettige aanvulling ervaren kunnen worden. Aan beide ontbreekt het nog al eens. Kracht heeft ook te maken met enthousiasme en blijdschap - die op zich weer een sterke relatie hebben met ons verbonden voelen met God en anderen. Vanuit blijde verbondenheid kunnen we zoveel meer aan dan in eenzame isolatie (zie ook: Leven als kinderen van de Koning en Levenslust en vreugde - op weg uit het dal van pijn en depressie).
	Eveneens is er behoefte aan duidelijke grenzen - een veilige context om daarbinnen te kunnen experimenteren met nieuw gedrag, en te ondervinden wat bevrediging geeft en past bij de eigen persoon. Zonder veilige grenzen, kunnen verschillende aspecten van een herstelproces een bedreiging vormen voor de persoon zelf of voor anderen in de nabije omgeving. Voor de persoon zelf, doordat gemakkelijk her-traumatisatie optreedt door anderen (omdat het gedrag van de persoon zelf dit onbewust ‘uitlokt’), of door de persoon zelf in de vorm van het opnieuw verzinken in traumatische herinneringen (zie bijv. De remmen leren gebruiken , door Babette Rothschild) of door automutilatie (zie het eerder uitgebreider genoemde artikel van Bessel A. van der Kolk, The compulsion to repeat the trauma). Voor anderen, omdat de persoon wellicht onvoldoende inzicht heeft in het effect van zijn handelen op anderen, of onvoldoende controle heeft over zijn eigen handelen (zie Hechting: sleutel tot gezond leven via emotionele veerkracht en de referenties daarin naar Fonagy en Schore).
	Dat brengt me bij nog een andere behoefte: om op een goede wijze met onze emoties te leren omgaan. Het er mogen zijn en te mogen experimenteren met nieuwe vormen van gedrag in een sociaal veilige context kunnen enorm bijdragen aan het leren omgaan met onze emoties. Het is een kunst, die in veel gezinnen niet of niet goed wordt aangeleerd, maar die wel essentieel is. Enkel het goed leren kennen en benoemen van emoties kan al een hele toer zijn. Het is een eerste stap. Een volgende stap is het verdragen van emoties, en ze leren te hanteren en waarderen voor wat ze ons vertellen over de situaties die we meemaken. (Zie ook: Lastige emoties, sociaal-psychologische ‘spelletjes’ en de drama driehoek van Karpman, Hechting: sleutel tot gezond leven via emotionele veerkracht en Hoe benoem ik mijn gevoelens? .) Een van de lastigste emoties is kwaadheid. Die noemde ik eerder hierboven al. Verdriet is nog zo’n ‘moeilijke emotie’ in onze westerse cultuur. Een Bijbelstudie die ik een aantal jaren geleden deed, over hoe Jezus mee-huilde met Maria in haar verdriet over haar gestorven broer Lazarus, heeft me buitengewoon geholpen, omdat dat gedeelte zo duidelijk laat zien hoe Jezus acief en openlijk Maria’s emoties erkende en bevestigde (zie haar belevenis met Jezus zoals Maria daarover aan een vriendin verteld zou kunnen hebben ( PDF document)). Ja, de Bijbel – Gods Woorden van Liefde en Wijsheid – blijft voor mij de ultieme Bron van openbaring over christelijke counseling/ coaching en alles wat daar bij hoort.

Meer informatie of suggesties

Voor meer informatie, of uw reactie op het bovenstaande, kunt u contact met me opnemen via e-mail: andre.roosma@12accede.nl.

	deel I. Inleiding en model – een variant op het Life Model van E. James (Jim) Wilder et al;
	deel II. Herstel vanuit pijnlijke ervaringen ;
	deel III. Hechtingspijn en verslavingen ;
	deel IV. Op zoek naar een consistent levensverhaal ;

Mijn Psycho-Pastorale Keuken

Een aantal benaderingen waarvan ik tot nu toe veel leerde